Van schoolverzuim naar schoolaanwezigheid: een perspectiefwisseling

Waarom deze perspectiefwisseling?

Ondanks een brede inzet van maatregelen blijkt schoolverzuim een hardnekkig probleem. De huidige aanpakken ervan werken onvoldoende. Daardoor dreigt schoolverzuim een 'wicked problem' te worden: een onoplosbare kwestie. Het is nodig om er met een andere blik naar te kijken: niet naar wat er mis is met de leerling die verzuimt, maar naar wat leerlingen nodig hebben om zich goed en welkom te voelen op school. 

De uitkomsten van internationaal onderzoek laten zien dat een proactieve en preventieve aanpak belangrijk is. De perspectiefwisseling die daarvoor nodig is, houdt de volgende veranderingen in:

• Van het aanpakken van verzuim naar het bevorderen van schoolaanwezigheid
• Van focus op de individuele leerling naar een schoolbrede aanpak
• Van reactieve aanpakken en interventies naar proactieve en preventieve aanpakken en data-gedreven werken.

Van het aanpakken van verzuim naar het bevorderen van schoolaanwezigheid

Van leerplicht naar leerrecht: recht om te leren en te groeien

Traditioneel ligt de focus van scholen op het voorkomen van verzuim van individuele leerlingen. Dit is een wettelijke verplichting van scholen. In de Leerplichtwet staat dat alle kinderen verplicht zijn om onderwijs te volgen. In Nederland vindt dit onderwijs op school plaats. Scholen zijn dan ook wettelijk verplicht om erop toe te zien dat kinderen naar school gaan en om maatregelen te treffen om uitval te voorkomen. Ze zijn verplicht in hun verzuimbeleid aan te geven:

• hoe ze omgaan met het verzuim van individuele leerlingen
• wat hun eigen interventies en maatregelen zijn
• wanneer zij de leerplichtambtenaar van de gemeente inschakelen. 

Traditioneel betekent dit dat scholen vaak pas reageren en interventies inzetten als er sprake is van terugkerend verzuim. 

Sinds enkele jaren is er op scholen sprake van een kentering in het denken over verzuim en de aanpak ervan. Steeds meer scholen verleggen hun aandacht van verzuim naar schoolaanwezigheid. Internationale en nationale congressen en een landelijk kennisnetwerk dragen daaraan bij met kennis uit praktijk en onderzoek. 

Lees meer over het Kennisnetwerk Schoolaanwezigheid.

Uit onderzoek is bekend dat leerlingen die regelmatig naar school gaan en weinig verzuimen, meer kans hebben op het behalen van goede cijfers en hun diploma. Daarom willen scholen niet alleen inzetten op het voorkomen van verzuim, maar ook op het bevorderen van schoolaanwezigheid. Dit kunnen ze doen door aandacht te geven aan wat leerlingen motiveert om naar school te komen. 

Deze verschuiving in het denken is een stap in de richting van een meer holistische benadering van onderwijs: hierin staan het welzijn en de betrokkenheid van de leerlingen centraal. Met deze focus kan de school kiezen voor vroegtijdige interventies en gerichte ondersteuning om problemen te voorkomen en aan te pakken voordat ze leiden tot chronisch verzuim. Dat is effectiever dan alleen reageren op problematische afwezigheid.

Van focus op de individuele leerling naar een schoolbrede aanpak

Van problematiseren van leerlingen naar positief pedagogisch klimaat

De wijze waarop bij de verzuimaanpak naar de problemen van de individuele leerling wordt gekeken, past in de maatschappelijke tendens om te psychologiseren en diagnosticeren. Hierdoor worden steeds meer kinderen 'apart' gezet. Met als gevolg dat voor steeds meer kinderen en jongeren een beroep wordt gedaan op zorg en begeleiding. 

Door veel psychische en psychosomatische klachten te bestempelen als ziekteverzuim volgen scholen de inzichten en handelswijze van behandelaars. En daarmee vergroten ze vaak de afstand tussen leerling en school of schoolbegeleider. Met als gevolg dat ze de vraag 'wat is wel mogelijk?' niet meer stellen en niet meer hoeven na te denken over wat zij mogelijk zouden kunnen maken. Dit is geen oplossing voor de verzuimproblematiek.

Vanuit een schoolbrede aanpak aandacht geven aan het welbevinden van leerlingen, zorgt ervoor dat scholen nadenken over wat zij zelf kunnen doen. Bijvoorbeeld door te zorgen voor een positief schoolklimaat, dat belangrijk is om leerlingen te motiveren voor school. Door zo'n schoolklimaat voelen leerlingen zich welkom, veilig, gesteund en gezien. 

Dat is een voorwaarde om tot leren en ontwikkelen te komen. Het scheppen van een positief pedagogisch klimaat vraagt om een schoolbrede aanpak gericht op de gehele context van de school waarbinnen kinderen tot leren en ontwikkelen kunnen komen.  

Lees meer over schoolbrede aanpakken voor het welbevinden: 

Werken aan welbevinden vanuit een schoolbrede aanpak (Onderwijskennis.nl)Schoolbrede en integrale aanpak (Pharos.nl)

Werken aan een positief pedagogisch schoolklimaat vraagt om een combinatie van verschillende initiatieven, acties en maatregelen die zijn ingebed in een breed gedragen beleid en die elkaar versterken. Dat betekent dat de focus niet alleen ligt op interventies voor individuele leerlingen met risico op verzuim, maar ook op wat goed is voor alle leerlingen. 

Daarvoor is een brede kijk nodig op leren en ontwikkelen en op alle invloeden, ook die in de pedagogische basis. Dat gaat dus niet alleen om persoonlijke kenmerken van kinderen en jongeren, maar ook om factoren die school kan beïnvloeden; de mate waarin het onderwijs in de klas cognitief uitdagend is, de beschikbare ondersteuning op school, de kwaliteit van het pedagogisch klimaat enzovoorts. De school kan deze invloeden achterhalen in gesprekken met leraren, leerlingen, ouders en samenwerkingspartners.

Lees meer: Invloeden die schoolaanwezigheid bevorderen en belemmeren

Van een reactieve aanpak naar proactief, preventief en data-gedreven werken

Van bestraffen naar een positieve basishouding 

Een centrale rol in de ontwikkeling van nieuwe proactieve en preventieve aanpakken, is het piramideraamwerk dat is gebaseerd op het Multi-Dimensional Multi Tiered System of Supports Model (MD-MTSS) van Graczyk en Kearney. 

Deze schoolbrede aanpak werkt data-gestuurd en kijkt naar trends die gezien worden bij groepen leerlingen. Niet alleen de heel kleine groep leerlingen die veel of regelmatig verzuimt, maar juist ook naar verreweg de grootste groep leerlingen met een goede aanwezigheid en de de groep leerlingen met beginnend of dreigend verzuim. Voor elk van deze groepen worden doelen en aanpakken geformuleerd die passen bij de school en de leerlingpopulatie.

Lees meer over Het piramideraamwerk: schoolbrede aanpak voor schoolaanwezigheid

Werken aan schoolaanwezigheid: een zaak voor iedereen

Voor het bevorderen van schoolaanwezigheid is het belangrijk hoe het docententeam op dit punt leert en zich ontwikkelt. En of in de schoolorganisatie voldoende rekening wordt gehouden met de behoeften van de leerlingpopulatie. Is er bijvoorbeeld een schoolaanwezigheidsteam om de aanwezigheid van alle leerlingen te bevorderen? 

Aandacht voor het schoolklimaat komt tot uitdrukking in het beleid, de cultuur, de wijze waarop de school georganiseerd is en met ouders en partners samenwerkt. En ook in de regels die de leraar met de leerlingen afspreekt in de klas of in de mogelijkheden voor een aangepast rooster of digitaal afstandsonderwijs voor een enkele leerling. Het hoort onderdeel te zijn van het kwaliteitsbeleid van de school en daarmee een terugkerend onderdeel te zijn van analyse en verbetering.

Maar het werken aan schoolaanwezigheid is niet alleen een zaak van de leraren en docenten of de schoolleider. Door er samen aan te werken met leerlingen, hun ouders en de samenwerkingspartners zoals leerplicht, jeugdgezondheidszorg, schoolmaatschappelijk werk, jeugdzorg en partners in de wijk kunnen aanpakken en interventies in de gehele context van de school ontstaan. 

Het risico op schoolverzuim en voortijdig schoolverlaten is bijvoorbeeld kleiner als ouders betrokken zijn bij het onderwijs van hun kind en samenwerken met leraren en docenten. Het helpt als ouders weten hoe het gaat op school en hun kind ondersteunen bij huiswerk. De taak van de school is ouders goed bij het onderwijs van hun kind te betrekken, bijvoorbeeld in de vorm van kennismakingsgesprekken, informeel contact en voortgangsgesprekken. Het is ook belangrijk om uit te spreken wat de school van ouders verwacht. 

Lees ook: Samenwerken met ouders rond schoolaanwezigheid en verzuim

Door samenwerking en gezamenlijke inspanningen kunnen de onderliggende oorzaken van verzuim bijvoorbeeld beter worden aangepakt en kan een ondersteunende omgeving voor leerlingen worden gecreëerd, die hun aanwezigheid bevordert.

Meer informatie

Werken aan welbevinden vanuit een schoolbrede aanpak (Onderwijskennis.nl)Aan de slag met schoolaanwezigheid Hoe doe je dat als school? (Steunpuntpassendonderwijs.nl)