De betekenis van het klimaatthema voor opgroeien en opvoeden

Zorgen, angst en verdriet

Kinderen en jongeren zien veel nieuws en beelden over klimaatproblemen in de wereld. Ook op school wordt er veel over gesproken. En ze maken weersextremen mee die experts in verband brengen met de opwarming van de aarde. Een internationale studie van Cartoon Network uit 2021 onder ruim 4000 kinderen tussen 6-12 jaar laat zien dat dit meestal gevoelens van zorgen, angst en verdriet oproept. Sommigen liggen er letterlijk wakker van.

In een studie uit datzelfde jaar onder 10.000 jongeren tussen 16 en 25 jaar zegt 75 procent de toekomst beangstigend te vinden en 39 procent zegt te twijfelen of ze nog kinderen willen krijgen. 65 procent voelt zich door hun regering in de steek gelaten. Uit de studies, alsook uit de getuigenissen van kinderen en jongeren blijkt dat zij denken dat een fijn leven later niet vanzelfsprekend is. Kijk voor meer onderzoeksresultaten op de pagina Feiten en cijfers over klimaatverandering.

Verantwoordelijkheid opvoeders

Dit brengt de verantwoordelijkheid van opvoeders met zich mee om zich af te vragen hoe kinderen en jongeren een positiever, hoopvoller toekomstperspectief te bieden is. In een aparte studie is door het NJi geprobeerd daar een nader licht op te werpen. De verantwoordelijkheid van opvoeders en het handelen dat daarbij past blijkt vooral op drie terreinen te liggen.

In de eerste plaats gaat het erom kinderen en jongeren te helpen om op een goede manier met het klimaatprobleem om te gaan. De literatuur laat zien dat dit drie dingen betekent:

• Geef aan dat de zorgen die dit oproept normaal zijn en veel mensen dit ervaren.
• Wijs ook op veel hoopvolle initiatieven die er nu zijn en in een stroomversnelling komen om een duurzamere toekomst te creëren.
• Leer ze aan dat het normaal en gezond is om ontspanning te zoeken en niet voortdurend met de problemen van de wereld bezig te zijn.

Dit draagt bij aan de mentale gezondheid en de veerkracht.

In de tweede plaats is het belangrijk om samen handen en voeten te geven aan een duurzamer leven. Het als volwassenen voorleven en praktiseren van dat duurzame gedrag werkt aanstekelijk. Nodig daarbij kinderen en jongeren uit om mee te denken en mee te beslissen over verdere stappen in de aanpak van het klimaatprobleem. Realiseer je hierbij dat je als volwassenen, kinderen en jongeren van elkaar kunt leren. Arrangeer daarbij ook ontmoetingen buiten je eigen 'bubbel' want dat kan tot nieuwe inzichten leiden.

Ten derde heeft het veel zin om als opvoeders te investeren in relaties en contacten in de familie, school en buurt. Goede relaties zorgen voor verbondenheid en een vangnet en dragen zo bij aan een grotere veerkracht. Ze bieden een netwerk voor het uitwisselen van gevoelens en tips om te handelen. Voorts bieden ze ontspanning door met elkaar leuke dingen te doen. Opvoeders kunnen daarbij de belangrijke waarde uitdragen dat elkaar steunen en werken aan een fijne samenleving, ook voor de toekomst, hoort bij het leven.

Uit Amerikaans experimenteel onderzoek blijkt dat ouders hun mening over klimaatverandering lijken te veranderen als kinderen er hun zorgen over uiten. Hieruit zouden we kunnen opmaken dat de zorgen van kinderen en jongeren het verantwoordelijkheidsgevoel bij ouders aanwakkeren. Dezelfde aanwijzingen vinden we in onderzoek en kennen we uit voorbeelden in Nederland. Reden te meer om bij alles wat kinderen en jongeren over dit onderwerp zien en horen aan hen te vragen: wat vinden jullie ervan?

De rechten van kinderen

Volgens het Internationaal Verdrag voor de Rechten van het Kind heeft het kind recht op de bescherming die nodig is voor zijn of haar welzijn (artikel 3), op de mogelijkheid tot overleven en zich te ontwikkelen (artikel 6), en op een zo goed mogelijke gezondheid (artikel 24). Dit recht lijkt steeds duidelijker ook van toepassing op het klimaatthema. Dit betekent dat kinderen het recht hebben om vanuit het oogpunt van hun welzijn, gezondheid en ontwikkeling tegen de negatieve gevolgen van klimaatverandering beschermd te worden.

Dit schept voor volwassenen dus de verplichting om die bescherming te bieden. Of eenvoudiger gezegd: als klimaatverandering voor het opgroeien van kinderen een bedreiging vormt, dan moeten opvoeders en andere volwassenen hier wat aan doen. Lees meer bij Kinderrechten en een veilige toekomst.

Pedagogische waarde van meebeslissen en meedoen

Het klimaatthema leent zich goed voor de participatie van kinderen en jongeren. Het gaat immers over hun toekomst. Dat maakt ook dat het meebeslissen en meedoen van kinderen en jongeren hier bij uitstek pedagogische waarde heeft:

• Het is een manier om kinderen en jongeren een stem te geven in het klimaatdebat, door hun te vragen hun beelden en meningen te delen met volwassenen. Belangrijk daarbij is ruimte te geven aan verschillende zienswijzen. Je kunt daarbij kinderen en jongeren leren de argumenten op een rij te zetten en zich te verplaatsen in de argumenten en gevoelens van de ander, ook als je het met elkaar oneens bent.
• Voor opvoeders is het een manier om kinderen bij alle berichten en beelden te beschermen tegen gevoelens van onveiligheid en machteloosheid, door hen te laten meedoen in het opbouwen van gezamenlijke actie, hoop en veerkracht.
• Het is een manier voor kinderen en jongeren om talenten, vaardigheden en competenties te ontwikkelen en zo een positieve bijdrage te leveren aan de maatschappij. Kinderen en jongeren zijn daarbij te stimuleren door zelf en met elkaar bij te dragen door op zoek te gaan naar achtergronden, bronnen, argumenten en mogelijke oplossingen.
• Voor overheden en de samenleving in het algemeen is het een middel om te leren hoe zij kinderen en jongeren kunnen stimuleren een actieve rol te nemen in de politiek en het beleid. Ook kinderen en jongeren die het allemaal maar overdreven vinden, worden daarbij uitgenodigd hun stem te laten horen. Het democratisch burgerschap krijgt hiermee concreet handen en voeten.

De kunst hierbij is de participatie zo vorm te geven, dat kinderen en jongeren niet verantwoordelijk worden gemaakt voor de oplossing van het klimaatprobleem, of dat hun een onredelijke last op de schouders wordt gelegd. Meer informatie over de manier waarop kinderen en jongeren kunnen participeren vind je op de pagina De betekenis van jeugdparticipatie.

Wat kinderen, jongeren en opvoeders praktisch kunnen doen

In de opvoeding is het belangrijk om kinderen en jongeren te leren ook zelf te handelen. Dit geldt vooral als het niet alleen uit eigenbelang is, maar ook bijdraagt aan een betere samenleving. Het internet biedt veel informatie over wat kinderen, jongeren, ouders en andere opvoeders zoals leerkrachten kunnen doen.

• Voor kinderen en jongeren is er op verschillende plaatsen informatie te vinden. Het is wel even zoeken, omdat de tips meestal geplaatst zijn op plekken die voor het overgrote deel gaan over de problemen, niet over de oplossingen en hoopvolle initiatieven.
• Voor ouders zijn er enorm veel bronnen voorhanden (ook via bijvoorbeeld websites van Centra voor Jeugd en Gezin), zeker onder het trefwoord 'Duurzame opvoeding'. Het is zelden duidelijk waar de informatie op is gebaseerd, maar veel tips lijken steekhoudend en in lijn met klimaatbeleid.
• Veel informatie op het internet is ook gericht op docenten in het onderwijs. Hun wordt duidelijk een educatieve taak toegedicht. Opvallend is wel dat er weinig te vinden is over hoe de afstemming met ouders op dit vlak het beste vorm krijgt.

Schep de juiste condities

Ook hier is het weer de kunst om kinderen en jongeren zo te betrekken dat zij niet verantwoordelijk worden gemaakt voor de oplossing van het klimaatprobleem, of een onredelijke last op de schouders gelegd krijgen. Het gaat om individueel handelen én om een omgeving die daarvoor de goede condities stelt. Zo wijzen de lectoren Faddegon en Renes op basis van hun studies erop dat zolang de sociale en fysieke omgeving mensen iedere dag weer verleidt tot milieuonvriendelijk gedrag, het hun lastig wordt gemaakt om het goede te doen.

Kortom, kinderen en jongeren zullen hun leefstijl gemakkelijker aanpassen als hun opvoedomgeving daarvoor condities schept, net zoals hun ouders dat gemakkelijker zullen doen als de maatschappij goede condities geeft. En het zal vermoedelijk ook andersom werken: die condities zullen er sneller komen als meer kinderen, jongeren en ouders hun leefstijl willen aanpassen en hiervoor stappen zetten.

Alle pagina's over klimaatverandering