Gezagsbeëindigende maatregel: gevolgen, besluitvorming en uitvoering

Wat is een gezagsbeëindigende maatregel?

Een gezagsbeëindigende maatregel is een jeugdbeschermingsmaatregel. Het betekent dat ouders het wettelijke gezag over hun kind verliezen. Ze mogen dan geen belangrijke beslissingen meer nemen, zoals over school, medische zorg of paspoortaanvragen.

De kinderrechter kan een gezagsbeëindigende maatregel opleggen. Dit gebeurt als de ontwikkeling van een kind ernstig wordt bedreigd, en de verwachting is dat de ouder ook in de toekomst niet voor het kind kan zorgen. Vaak is er al een ondertoezichtstelling (OTS) en is het kind uit huis geplaatst.

Het kind krijgt dan een voogd. Deze voogd werkt meestal bij een gecertificeerde instelling voor jeugdbescherming. Dit wordt een voogdijmaatregel genoemd. Ouders houden recht op contact en informatie, behalve als dit schadelijk is voor het kind.

Wat zijn de gevolgen voor kinderen en ouders?

Er is bijna geen onderzoek gedaan naar de gevolgen van gezagsbeëindiging. Een eerste verkenning laat zien dat de gevolgen van de gezagsbeëindiging ingrijpend kunnen zijn voor kinderen en ouders en dat de impact op hun leven groot is.

De gezagsbeëindiging heeft niet altijd gevolgen voor hoe vaak kinderen en ouders elkaar zien. Vaak is het contact al beperkt. Maar het contact tussen kind en ouder kan wel moeilijker worden.

Gevolgen voor kinderen en jongeren

Kinderen en jongeren vinden het ingrijpend dat een onbekend persoon beslissingen neemt over hun leven. Ook vinden ze het lastig om duidelijk onderscheid te maken tussen de gevolgen van de gezagsbeëindiging en het gevolg van de uithuisplaatsing.

Gevolgen voor ouders

Ouders ervaren verdriet, schaamte en machteloosheid. Sommigen trekken zich terug of berusten in het besluit. Anderen blijven mogelijkheden zoeken om het gezag weer terug te krijgen.

Ook zijn er praktische gevolgen. Ouders hebben bijvoorbeeld geen toegang meer tot spaarrekeningen. Of ze moeten toestemming vragen aan de voogd om hun kind bij school in te schrijven.

Besluitvorming: hoe komt een gezagsbeëindiging tot stand?

De gezagsbeëindigende maatregel volgt meestal op een OTS en uithuisplaatsing. Een belangrijk moment is het perspectiefbesluit waarbij de gecertificeerde instelling vastlegt waar het kind zal opgroeien. Dit besluit heeft geen juridische status, maar is vaak bepalend. De Raad voor de Kinderbescherming toetst na twee jaar OTS of het wenselijk is om de OTS voort te zetten, of dat een gezagsbeëindiging passend is. De kinderrechter beslist uiteindelijk over de gezagsbeëindigende maatregel, na een verzoek door de Raad voor de Kinderbescherming of gecertificeerde instelling.

Er is onderzoek gedaan naar hoe het besluit wordt genomen over een gezagsbeëindiging. Factoren die een rol spelen bij de afweging over gezagsbeëindiging door betrokken hulpverleners en organisaties:

• De vraag of ouders de verzorging en opvoeding weer op zich kunnen nemen binnen een termijn die voor het kind aanvaardbaar is.
• De vraag waar het kind gaat opgroeien.
• De veilige gehechtheid van kinderen aan opvoeders.
• Kindfactoren: leeftijd, wens om terug te keren en de behoefte aan duidelijkheid.
• Ouderfactoren: opvoedvaardigheden, samenwerking, acceptatie van de situatie.
• Hulpverlenerfactoren en factoren in de samenwerking: in complexe situaties kunnen interacties tussen kind, ouders en hulpverleners leiden tot patronen die zichzelf in stand houden.
• Situationele factoren: eerdere maatregelen, woonsituatie, beschikbaarheid van hulp.

Knelpunten bij de besluitvorming

Er zijn verschillende knelpunten bij de besluitvorming over de gezagsbeëindiging:

• In het perspectiefbesluit bepaalt de gecertificeerde instelling of ouders de zorg voor het kind op termijn weer zelf kunnen oppakken en waar het kind gaat opgroeien. De rechter toetst dit besluit niet.
• Tijdens OTS is er onvoldoende hulp om samen te werken aan terugkeer van het kind naar huis. Dit komt door wachtlijsten of gebrek aan aanbod.
• Jongeren en ouders beoordelen de mate waarin hulp is ingezet, de informatieverstrekking en de samenwerking bij de besluitvorming heel anders dan jeugdbeschermers. Het verschil in beoordeling is groot.
• Tussen regio's bestaan verschillen in de werkwijze waarop een perspectiefbesluit wordt genomen. Dit kan gevolgen hebben voor de rechtsgelijkheid.

Hoe verloopt de uitvoering van de voogdij na een gezagsbeëindiging?

Er is beperkt onderzoek gedaan naar de uitvoering van de voogdijmaatregel. Er is weinig aandacht voor de groep kinderen en hun gezinnen waar een gezagsbeëindigende maatregel is opgelegd.

Knelpunten bij de uitvoering

Over de uitvoering van de voogdijmaatregel zijn vooral knelpunten bekend. Er zijn veel zorgen over de rechtspositie van kinderen en ouders.

• Jongeren ervaren weinig contact met hun voogd en hebben vaak meerdere voogden gehad.
• Ouders voelen zich soms buitengesloten en krijgen weinig informatie.
• De werkwijze van gecertificeerde instellingen lijkt op onderdelen van elkaar te verschillen.

Uit verkennende interviews lijkt toenemende aandacht te zijn voor een periodieke evaluatie van de maatregel en voor de mogelijkheden van overdracht van het gezag terug aan ouders of een ander persoon.

Hoe vaak wordt de gezagsbeëindigende maatregel opgelegd?

Het aantal verzoeken voor gezagsbeëindiging daalt de laatste jaren. Ook het aantal daaropvolgende voogdijmaatregelen neemt langzaam af. Er is een toename van het aantal keer dat het gezag van ouders wordt hersteld.

Wat is nodig?

Er is weinig bekend over de gevolgen van gezagsbeëindiging voor kinderen en gezinnen. Uit de verkenning blijkt wel dat de impact van de maatregel groot is en dat er knelpunten zijn bij de besluitvorming en de uitvoering. Dit vraagt om vervolgacties van onderzoekers, gemeenten en ministeries, gecertificeerde instellingen, Raad voor de Kinderbescherming, kinderrechters en alle organisaties voor jeugdhulp.

Een aantal aandachtspunten:

• Meer onderzoek naar de gevolgen van gezagsbeëindiging.
• Voorkomen van gezagsbeëindiging door in te zetten op het voorkomen van uithuisplaatsing en door gericht te werken aan thuisplaatsing als een kind uithuisgeplaatst is.
• Meer inzicht in regionale verschillen en werkwijze en wat dit betekent voor kinderen en ouders.
• Betere samenwerking en communicatie met ouders en jongeren.
• Zorgvuldige toepassing van gehechtheidstheorie.
• Verbetering van de uitvoering van voogdijmaatregelen.

Totstandkoming van de verkenning

Naar aanleiding van een vraag van het Ondersteuningsteam Uithuisplaatsingen Toeslagenaffaire heeft het NJi een verkenning uitgevoerd naar de gevolgen, besluitvorming en uitvoering van de gezagsbeëindigende maatregel. Naast een verkenning van literatuur zijn er interviews gehouden met een aantal jongeren, ouders, jeugdbeschermers en gedragswetenschappers.

Lees meer bij Verkenning gezagsbeëindigende maatregel