Online pesten gebeurt op verschillende manieren, bijvoorbeeld met beledigende reacties onder posts op sociale media, of door valse informatie te verspreiden via nepaccounts. Dat online pesten elk uur van de dag kan plaatsvinden, maakt het anders dan 'gewoon' pesten. Wat doet dit met jongeren? Wat kun je ertegen doen? En hoe kun je jongeren die ermee te maken krijgen ondersteunen?
Wat is online pesten?
Online pesten of cyberpesten is pesten via digitale media. Door de volgende drie kenmerken onderscheidt online pesten zich grofweg van ander pestgedrag:
- Het stopt eigenlijk nooit: het kan doorgaan op elk uur van de dag, dus ook als de pester en de gepeste thuis zijn. Dat maakt de gepeste extra kwetsbaar. Thuis zijn biedt dan geen veiligheid, wat de impact vergroot. De pester heeft bij online pesten een groter publiek dan bijvoorbeeld op het schoolplein. Digitale bestanden zoals foto's of video's kunnen breder verspreid worden en zijn moeilijk te verwijderen. En als het pesten wel gestopt is, zijn vervelende berichten, reacties, foto's of filmpjes vaak nog steeds terug te vinden. Ook hierdoor kan het online pesten ingrijpende en langdurige gevolgen hebben.
- Het gebeurt op afstand: hierdoor zien de pester en andere betrokkenen niet goed wat de impact is van de pesterijen. Het online pesten kan daardoor gemakkelijker erger worden dan ander pestgedrag. Als het pesten ook nog plaatsvindt op openbare platforms, bijvoorbeeld via reacties onder posts, bereikt het een groot publiek.
- Het kan anoniem: bijvoorbeeld via nepaccounts. Door de anonimiteit voelen pesters zich minder snel bekeken, waardoor zij online verder gaan dan bijvoorbeeld op het schoolplein. Sommige online pesters houden hun identiteit bovendien bewust achter. Zij zijn actief vanaf een anoniem account dat niet te herleiden is naar hun echte identiteit. Toch kennen de meeste online pesters hun slachtoffers ook in het echt.
Cyberpesten is vaak 'extra gereedschap'
Online pesten blijkt in veel gevallen een 'extra gereedschap' voor de pester om iemand lastig te vallen, bovenop ander pestgedrag. Want hoewel online pesten anoniemer kan zijn dan ander pestgedrag, weet de persoon die gepest wordt vaak wel wie erachter zit. Het is dan ook belangrijk om te bedenken dat kinderen en jongeren nu, anders dan eerdere generaties, geen verschil meer ervaren tussen het contact in de fysieke wereld en de digitale wereld.
De sociale relaties tussen kinderen vormen de basis van pestgedrag, of het nu om 'gewoon' pesten gaat of om cyberpesten. Kinderen die te maken hebben met stelselmatig pestgedrag in de klas of op de sportclub, worden vaak ook online gepest. Andersom geldt het ook: kinderen die online gepest worden, krijgen vaak ook in andere omgevingen met pestgedrag te maken. Het gaat dan meestal om dezelfde pesters. Kinderen die gepest worden nemen daardoor ook niet zo snel het heft in eigen hand door online terug te pesten. Ze moeten de pester immers vaak de volgende dag weer onder ogen komen.
Welke vormen kan online pesten hebben?
Online pesten verschilt niet heel veel van ander pestgedrag. Het grote verschil is dat de online situatie een nieuwe dimensie toevoegt, waardoor het er anders uitziet. Houd hierbij in gedachten dat de impact van cyberpesten wel anders kan zijn, omdat het ook in de thuisomgeving gebeurt en het bereik online groot kan zijn. Toch gaat het in de kern om dezelfde aspecten van pesten: uitsluiten en pijn doen. De volgende vormen van online pesten komen het meest voor.
Uitsluiten
Bijvoorbeeld iemand ongevraagd toevoegen aan of verwijderen uit online groepen of groepsgesprekken. Ook iemand zomaar blokkeren is een vorm van uitsluiten.
Beledigen
Bijvoorbeeld beledigingen onder een foto plaatsen. Pesters spreken dergelijke opmerkingen misschien minder snel hardop uit.
Hacken
Bijvoorbeeld een account hacken en het wachtwoord veranderen. Daardoor kan iemand niet meer bij diens sociale contacten. De pester kan zich bovendien voordoen als het slachtoffer. De pester stuurt dan berichten vanuit het gehackte account of wijzigt bijvoorbeeld de profielfoto.
Voor gek zetten
Bijvoorbeeld een belastende of ongewenste foto naar de hele klas of het hele sportteam versturen. Zulke foto's worden vervolgens vaak ook weer doorgestuurd. Vaak gaat het om een screenshot of een bewerkte foto. Of de pesters maken een nepaccount onder de naam van de gepeste. Met zo'n nepaccount kunnen zij heel gemakkelijk vervelende informatie verspreiden. Foto's verspreiden gaat vaak razendsnel. Als de pester en diens vrienden de foto's offline halen, kunnen ze al in handen zijn van anderen.
Bedreigen
Bijvoorbeeld een bedreigend bericht versturen. Dat kan gemakkelijk anoniem.
Stalken
Bijvoorbeeld iemand online lastigvallen of intimideren door die persoon via verschillende kanalen te benaderen.
Subtielere vormen
Pesters kunnen vaak goed inschatten wat andere jongeren denken, doen en voelen, en worden niet zo sterk geraakt door andermans emoties. Online kunnen zij subtiele vormen gebruiken om de machtsongelijkheid tussen hen en het slachtoffer kenbaar te maken. Denk hierbij aan negeren, buitensluiten en 'hoektags'. Bij deze laatste vorm wordt iemand in de hoek van een foto getagd, terwijl die persoon niet op de foto staat.
Deze subtiele vormen van online pesten zijn minder zichtbaar voor buitenstaanders en opvoeders, waardoor de pester zich sneller onaantastbaar voelt. Buitenstaanders kunnen dat online gedrag immers niet met zekerheid benoemen als pestgedrag. Daarom is het belangrijk om uit te gaan van wat de gepeste ervaart. Bied jongeren in het dagelijks leven de ruimte om ervaringen of ongenoegens aan te kaarten. Bijvoorbeeld tijdens de pauze, bij leswisselingen of bij aankomst op de sportclub.
Wees online ook aanwezig, maak een account aan en laat weten dat jongeren je bijvoorbeeld via een persoonlijk bericht kunnen benaderen. Laat jongeren weten dat ze met jou in gesprek kunnen gaan en hun online ervaringen met je kunnen delen.
Wat is de rol van omstanders?
Het stoppen van cyberpesten is lastiger doordat de rol van omstanders online minder duidelijk is dan bij ander pestgedrag. Dat heeft verschillende oorzaken:
- Het effect op de gepeste is minder zichtbaar voor omstanders. Bij online pesten zien omstanders de reactie of emotie van de gepeste niet. Het signaal om te helpen ontbreekt, waardoor ze minder snel ingrijpen.
- Ingrijpen heeft minder effect op de pester. Als omstanders wél reageren omdat ze een opmerking te ver vinden gaan, dan is het voor een pester eenvoudig om dit te negeren of er een schepje bovenop te doen.
- Jongeren maken deel uit van tientallen online groepen. Binnen deze dynamiek veranderen de rollen. Een pester kan slachtoffer worden en andersom. Een gepeste kan bijvoorbeeld via een anoniem account heel eenvoudig genoegdoening halen of wraak nemen door online zelf te gaan pesten.
- Het is minder duidelijk hoe de rollen verdeeld zijn. In offline situaties is zichtbaar wie voor welke partij kiest. Binnen WhatsAppgroepen is dat bijvoorbeeld niet altijd duidelijk. Het risico op sociale uitsluiting is dan te groot om partij te kiezen. De omstander kiest de veilige weg door niet in te grijpen.
Lees meer op de pagina Rollen bij online pesten
Wat zijn de gevolgen van online pesten?
Net als bij ander pestgedrag gaat online pesten samen met mentale problemen zoals depressieve gevoelens, angst, eenzaamheid, minderwaardigheid en uitzichtloosheid, en soms zelfs met zelfmoordgedachten. Kinderen die zowel met cyberpesten als met ander pestgedrag te maken hebben, ervaren de meeste problemen. Voor professionals is het belangrijk om te weten dat cyberpesten relatief wat minder vaak voorkomt dan fysiek pestgedrag, maar dat het wel degelijk een serieus probleem is.
Het is belangrijk dat jongeren niet met hun negatieve gevoelens blijven rondlopen, maar erover praten. Dat lucht vaak op en relativeert. Je kunt met de Kindertelefoon bellen over negatieve gevoelens. Zij zijn te bereiken via: 0800-0432. Als je signaleert dat een jongere zelfmoordgedachten heeft, maar er niet met iemand uit diens omgeving over kan of wil praten, verwijs de jongere dan naar Stichting 113 Zelfmoordpreventie. Het gratis telefoonnummer is: 0800-0113.
Wat kun je tegen online pesten doen?
Online pestgedrag kan grote gevolgen hebben, het is dus belangrijk om iemand die gepest wordt serieus te nemen. Bij online pesten is er meestal bewijs. Daarmee kan sneller duidelijk zijn wie er bij de pestsituatie betrokken zijn. Hieronder vier aandachtspunten:
- Gebruik een gecombineerde aanpak. Voor de aanpak van cyberpesten hoef je niet compleet andere dingen te doen dan bij ander pestgedrag. Omdat cyberpesten zo sterk gerelateerd is aan ander pestgedrag, is een gecombineerde aanpak het meest raadzaam.
- Belangrijk is wel dat je in de aanpak rekening houdt met de platforms waar de kinderen en jongeren zich op begeven. Elk platform heeft andere kenmerken. Blijf daarvan op de hoogte, zodat je kunt inspelen op de vragen en verhalen van jongeren, en begrijpt waar zij het over hebben.
- Professionals kunnen online pesten helpen voorkomen door er voorlichting over te geven en afspraken te maken. Wanneer zich daadwerkelijk een pestincident voordoet, is het belangrijk snel te handelen, en te weten naar welke hulporganisaties verwezen kan worden.
- Leer kinderen en jongeren dat zij een keuze hebben in het delen van foto's en filmpjes. Zij kunnen ervoor kiezen dit niet te doen en elkaar hierop aan te spreken.
Voorlichting geven
Kinderen en jongeren zoeken grenzen op, en dat doen ze zowel online als in de echte wereld. Alleen gaan ze online makkelijker een stapje verder. Het is aannemelijker dat online grensoverschrijdende en strafbare beelden worden gedeeld en doorgestuurd. Kinderen overzien de consequenties niet, of realiseren zich niet dat ze in sommige gevallen echt delicten plegen. Denk hierbij aan discriminatie, belediging, laster, smaad, kinderpornografie, shamesexting en wraakporno. Informeer kinderen en jongeren daarover, geef voorlichting.
Ben je op zoek naar lesmateriaal om voorlichting te geven? Neem dan eens een kijkje bij Netwerk Mediawijsheid. Je kunt voor voorlichting eventueel ook samenwerking zoeken met de politie.
Afspraken maken
Het is belangrijk dat er thuis, op school en in vrijetijdsorganisaties afspraken gemaakt worden over gedrag op sociale media. Wat wordt er van betrokkenen verwacht wanneer er grenzen overschreden worden? Hoe spreken groepsleden elkaar aan op kwetsend gedrag? Op welke manier wordt er gehandhaafd? Online pesten stopt niet bij de schooldeur, maar gebeurt ook thuis, op de vereniging of sportclub en in de wijk.
Wil je laagdrempelig beginnen? De gratis les WhatsHappy daagt leerlingen uit om – met elkaar – afspraken te maken over hoe je online met elkaar omgaat.
Aandacht voor specifieke groepen
Sommige mensen zijn kwetsbaarder voor online pestgedrag dan andere. Zo zijn mensen met een verstandelijke beperking vaker slachtoffer of dader bij cyberpesten. Ook veel LHBTIQ-personen geven aan regelmatig gepest te worden. Het is dus belangrijk dat educatie over mediawijsheid toegankelijk is voor specifieke groepen.
Snel handelen
De praktijk wijst uit dat het bij online pestincidenten nodig is om snel te handelen, zeker als er beschadigende foto's verspreid worden. Benoem wat er gebeurt, bespreek het in en met de groep, bekijk de gedragsregels en afspraken en vel daarbij geen oordeel. Bedenk ook dat je hulp kunt vragen aan andere professionals, bijvoorbeeld via het sociale wijkteam.
Een ingrijpende pestsituatie 'even over het weekend tillen' is af te raden. Online is het bereik groot en de schade kan daardoor snel oplopen. Omdat online pesten in school- of verenigingsverband meestal onderdeel is van negatieve groepsdruk en ‑dynamiek, vraagt de aanpak van online pesten dezelfde stappen als die van ander pestgedrag. Bespreek online pesten daarom ook altijd als je het over pesten hebt en werk hierbij samen met andere professionals op school en in de wijk.
Om preventief aan de slag te gaan met de groepsdynamiek, kun je leerlingen proberen bewust te maken van hun rol bij cyberpesten. Een manier om dat te doen is bijvoorbeeld met de film It's up to you. In deze film bepalen leerlingen de keuzes van de hoofdpersoon en zien ze welke gevolgen hun acties hebben. Wil je het breder aanpakken? Dan kun je ook aan de slag met een lespakket als Kritisch Online. In twee lessen gaan leerlingen aan de slag met bewustwording rondom wat ze online tegenkomen en wat hun rol daarin is.
Verwijzen naar hulporganisaties
Initiatieven zoals Meldknop.nl en Helpwanted.nl bieden informatie over online pesten en directe contactmogelijkheden met relevante hulporganisaties. Kinderen die ondersteuning zoeken kunnen via die websites bellen of chatten met hulplijnen zoals de Kindertelefoon.nl en Vraaghetdepolitie.nl. Zorg als professional voor korte lijnen met externe hulpverleners, zoals jongerenwerk, politie en GGD. En bereid je voor op online pestincidenten, zodat je daar adequaat op kunt reageren. Hieronder lees je daar meer over.
Jouw rol als professional
Als professional heb je een belangrijke functie om online pesten te voorkomen, signaleren en verminderen. Het is belangrijk dat je:
- jongeren stimuleert zich in elkaar in te leven en te bedenken hoe berichten, soms onbedoeld, negatief geïnterpreteerd kunnen worden.
- kennis hebt van groepsdynamica, zowel in het algemeen als in online situaties.
- op de hoogte bent van de online interesses van de jongeren waar je mee werkt, en hierop anticipeert.
- op de hoogte bent van nieuwe technologische ontwikkelingen, om te anticiperen op mogelijk negatief gebruik hiervan.
- de inhoud van het anti-pestprotocol van jouw school of organisatie kent en dat je bij online pesten adequaat reageert.
- samen met jongeren en hun ouders afspraken maakt over online gedrag.
- gemaakte afspraken handhaaft.
- jongeren bewustmaakt van hun online gedrag op sociale media en in games, bijvoorbeeld door als onderwijsprofessional mediawijsheid op te nemen in het schoolcurriculum.
- jongeren informeert hoe ze kunnen handelen als een klas- of clubgenoot online wordt gepest of als zij zelf online gepest worden.
- jongeren stimuleert om sociale media op een positieve manier in te zetten, en daar zelf het goede voorbeeld in te geven.
Maak kinderen en jongeren bewust van online groepsdynamiek en maak hen weerbaar door bijvoorbeeld handvatten te geven om in te grijpen bij online pesten. Bedenk met hen wat de gedragsregels zijn en hoe zij elkaar online willen aanspreken. Spreek duidelijk uit dat online pesten niet wordt getolereerd en dat de school of club bereid is te helpen. Daar kun je bijvoorbeeld jeugdwerkers bij betrekken, zij beschikken over veel expertise.
Als jouw kind online gepest wordt
Wordt je kind gepest? Op de pagina Mijn kind wordt gepest vind je daar meer informatie over, en tips over hoe je ermee kunt omgaan.
Als je als jongere online gepest wordt
Word je online gepest? Of ken je iemand die online wordt gepest? Kijk voor tips over wat jij kunt doen op de pagina Wat kan ik doen tegen online pesten?.
Meer informatie
Hoe moet ik online pesten aanpakken? (NJi) School en veiligheidStop Pesten NuOnline pesten (Mediawijsheid.nl)Cyberpesten (Socialmediaimpact.nl)Waarom beginnen jongeren met cyberpesten? (Stoppestennu.nl)
