Morele ontwikkeling van baby tot jongere

Verschillende soorten regels 

In een samenleving zijn allerlei regels. Bijvoorbeeld dat je anderen geen pijn mag doen. Dat het belangrijk is om te delen. En dat je iemand een hand geeft om jezelf voor te stellen. Kinderen leren deze sociale regels stap voor stap. Er zijn verschillende soorten sociale regels:  

Regels die zorgen dat mensen kunnen samenleven 

Sommige regels zijn er zodat het samenleven met anderen goed en veilig kan verlopen. We rijden bijvoorbeeld allemaal aan de rechterkant van de weg om botsingen te voorkomen. Het is niet de regel zelf die belangrijk is: het is alleen een afspraak waar we ons allemaal aan houden. Hierdoor kunnen we goed samenleven.   

Normen: regels over hoe we ons gedragen 

In een samenleving ontstaan vaak sociale gedragsregels: de normen. Bijvoorbeeld hoe je iemand begroet, hoe hard je praat in een openbare ruimte en hoe je eet. Voor veel opvoeders is het belangrijk dat kinderen zich aan deze sociale regels leren houden. Vaak worden de volgende opvoeddoelen genoemd:  

• Gehoorzamen aan regels
• Goede manieren laten zien 

Opvoeders kunnen verschillen regels en goede manieren belangrijk vinden. Sommigen mensen vinden het bijvoorbeeld belangrijk om met bestek te eten. Ze schamen zich als hun kinderen dat niet doen. Maar andere opvoeders vinden dit niet erg. Vaak maakt het ook uit waar je bent. In een restaurant kunnen bijvoorbeeld andere regels gelden dan thuis.  

Waarden: regels over wat we goed vinden om te doen  

Er zijn ook sociale regels over wat we als mensen belangrijk vinden. Dit heten waarden. In veel culturen zijn de volgende waarden belangrijk in de opvoeding:   

• Zorg voor elkaar en je omgeving
• Breng geen schade toe aan anderen en je omgeving
• Doe je best  

Vaak hebben waarden te maken met andere mensen. En met wat we eerlijk, rechtvaardig en sociaal vinden. Deze sociale regels kunnen verschillen tussen personen, groepen en samenlevingen. En het verschilt per persoon welke waarden iemand het belangrijkst vindt.  

De morele ontwikkeling in het kort 

Bij de morele ontwikkeling gaat het over het leren en toepassen van normen en waarden. Kinderen gaan beseffen dat er regels zijn. En dat sommige dingen goed of minder goed zijn om te doen. Als kinderen ouder worden, gaan zij zich schuldig voelen als ze iets doen wat niet goed is. Of ze voelen zich juist trots als ze iets goeds doen voor anderen. Ze gaan de sociale regels niet alleen volgen omdat het nu eenmaal de regel is, maar omdat ze de waarden erachter zelf belangrijk vinden.  

Baby's  

Baby's weten niet dat er regels zijn. Zij reageren alleen vanuit zichzelf en kunnen nog geen rekening houden met anderen. Wel reageren ze al sterk op de reacties van anderen. Als anderen positief kijken, gaan ze door met wat ze deden. Als anderen negatief kijken, zullen ze schrikken of ergens mee stoppen. Zo leren ze al de eerste gedragsregels.  

Peuters 

Peuters reageren ook sterk op de reacties van anderen. Zij doen graag na wat anderen doen. En ze kijken goed hoe anderen op hen reageren. Peuters kunnen zich nog niet goed aan regels houden, vooral als zij iets heel graag willen. Peuters gaan wel al een beetje rekening houden met anderen. Ze kunnen bijvoorbeeld voorzichtig een kat aaien, zodat ze de kat geen pijn doen.  

Kleuters 

Kleuters krijgen al meer besef van regels en van wat goed is om te doen. Ze zien meestal nog geen verschil tussen de soorten regels. Kleuters leren steeds beter hun gedrag te regelen. Ze leren op hun beurt wachten, delen en samenspelen. Kleuters kunnen zich al gaan schamen of schuldig voelen als zij anderen pijn doen. Vaak hebben ze nog wel hulp nodig om rekening te houden met anderen. Bijvoorbeeld doordat iemand anders het goede voorbeeld geeft. Of uitleg geeft over de wensen en gevoelens van anderen.  

Schoolkind  

Een schoolkind gaat langzaam een verschil maken tussen regels en waarden. Als je een jong kind vraagt of iets mag of niet, zal het eerst vooral de regel noemen. Bijvoorbeeld 'je mag niet schreeuwen in de bibliotheek.' Als een kind ouder wordt, krijgt het steeds meer besef waarom iets niet mag. Bijvoorbeeld: 'Je mag niet schreeuwen in de bibliotheek, omdat andere mensen daar last van hebben.' De waarde die hierbij hoort is dat je rekening moet houden met anderen. Schoolkinderen gaan begrijpen dat het niet altijd makkelijk is om te bepalen wat goed is. Bijvoorbeeld: mag je een brood stelen als je anders geen eten hebt? 

Jongeren  

Hoe ouder kinderen worden, hoe meer zij kunnen twijfelen aan de regels. Waarom moet ik met mijn bestek eten? Waarom zijn wij gelovig en anderen niet? Waarom eten wij vegetarisch, maar mijn vrienden niet? Waarom leven er mensen op straat en hebben wij een huis? Deze vragen laten zien dat jongeren een bredere blik krijgen op de wereld en op wat goed en fout is. Bij vrienden en klasgenoten zien ze dat er verschillen kunnen zijn. En ze leren steeds meer over de maatschappij. Ze gaan zelf bedenken wat ze belangrijk vinden. Dit heeft invloed op de keuzes die ze zelf gaan maken. Ze gaan regels steeds minder volgen omdat het nou eenmaal zo hoort, of uit angst voor straf, maar door hun eigen moreel besef.  

Hoe kun je je kind helpen bij de morele ontwikkeling? 

Als ouder help je je kind om de sociale regels te leren kennen en te gaan volgen. Dit kun je doen door het goede voorbeeld te geven. Ook kun je uitleggen welk gedrag je graag ziet bij je kind. Je benoemt dan vaak de normen en waarden die jij belangrijk vindt. Dit is belangrijke sociale kennis voor je kind.  

Wat zijn mijn eigen normen en waarden?  

Als ouder weet je niet altijd precies wat je eigen normen en waarden zijn. Deze worden gevormd door hoe je bent opgegroeid en wat je hebt meegemaakt. Ook je cultuur en de mensen om je heen hebben vaak invloed op wat jij belangrijk vindt. Soms doet je kind iets waar je heel trots op bent. Of waar je je voor schaamt. Vaak heeft dit dan met een waarde te maken.  

Bij oudere kinderen is het goed om samen te praten over wat jullie belangrijk vinden, en waarom. Dit helpt een kind om waarden en normen te begrijpen. En te leren wat het zelf belangrijk vindt. Een kind zal een regel eerder volgen als het dit zelf ook een belangrijke regel vindt.   

Bespreek ook met je partner en andere medeopvoeders wat je belangrijk vindt in de opvoeding. Soms zijn er verschillen in wat jullie precies belangrijk vinden. Maar vaak zitten er dezelfde waarden onder. Bespreek samen welk gedrag je graag ziet en waarom. Hierdoor worden de waarden duidelijk.  

Wat doe je als niet duidelijk is wat goed of fout is? 

In veel situaties is het niet zo simpel wat goed of fout is. Het maakt uit hoe je naar een situatie kijkt. En wat je belangrijk vindt. Bijvoorbeeld:  

Je vindt het belangrijk dat je kind eerlijk deelt, maar je begrijpt ook dat het alleen wil spelen.  

Je vindt dat je kind geen geweld mag gebruiken, maar wel dat het mag terugslaan als het wordt aangevallen.  

In dit soort situaties is het de vraag wat jij en je kind op dat moment het belangrijkste vinden. Het is goed om dit soort situaties met je kind te bespreken. Vaak wordt dan duidelijk wat precies de situatie is. En waarom er geen duidelijk goed of fout gedrag is. Soms zorgt het ervoor dat je meerdere oplossingen kunt verzinnen die passen bij wat jullie belangrijk vinden.  

Culturele verschillen  

Vaak hebben mensen uit verschillende culturen dezelfde waarden. Maar welke waarde mensen het belangrijkst vinden in een bepaalde situatie kan verschillen. In sommige culturen vinden mensen eerlijkheid bijvoorbeeld een belangrijke waarde. Voor hen zijn eerlijk zijn en niet liegen een belangrijk doel in de opvoeding. In andere culturen is het vooral belangrijk om respectvol te zijn naar anderen. Daarom is het soms beter om te zwijgen of niet de waarheid te spreken. Dit soort verschillen kunnen verwarrend zijn, of tot conflicten leiden.   

Ook kunnen mensen uit verschillende culturen dezelfde waarde op een andere manier uiten.