De waarde van leerlingparticipatie in het basisonderwijs

Wat is leerlingparticipatie?

Leerlingparticipatie betekent dat leerlingen invloed kunnen uitoefenen op wat voor hen belangrijk is binnen en rond school. Over hoe ze leren, over de samenwerking in de klas, over wat er op school gebeurt en 'hoe' dit gebeurt. En soms ook over wat er op het schoolplein of in de wijk gebeurt. Het is een geïntegreerd onderdeel van de schoolcultuur: belang hechten aan leerlingparticipatie is een grondhouding binnen de visie van de school.

Veel scholen denken bij leerlingparticipatie vaak aan een goed functionerende leerlingenraad, die alle leerlingen vertegenwoordigt en met het schoolteam meedenkt over activiteiten of plannen die leerlingen aangaan. Er zijn ook schoolbesturen die een vertegenwoordiging van leerlingenraden benutten bij adviezen voor het bestuur.

Participeren is meer dan een leerlingenraad

De aanwezigheid van een leerlingenraad betekent nog niet dat alle leerlingen actief participeren. Het hangt er ook van af hoe de leerlingenraad samengesteld wordt, en of de gesprekken in de leerlingenraad ook voorbereid en teruggekoppeld wordt in de klassen. Een leerlingenraad is dus een belangrijke invulling van leerlingparticipatie, maar niet de enige.

Leerlingparticipatie gaat ook niet alleen over leerlingen die zich verbaal uiten. Leerlingen kunnen ook meedenken op creatieve manieren, of in het eigen leerportfolio. Andere voorbeelden zijn leerlingen die zich actief inzetten voor klimaatprojecten op school, of die het initiatief nemen voor een activiteit op het schoolplein.

Leerlingparticipatie kan dus over verschillende onderwerpen gaan. En ook de mate van invloed kan verschillen. Je kunt als leerling ergens over meedenken, maar ook verantwoordelijkheid dragen voor de uitvoering van een activiteit.

Waarom is leerlingparticipatie waardevol?

 
Leerlingparticipatie is waardevol op verschillende niveaus: voor de ontwikkeling van het kind, voor de school, en voor de samenleving.

Voor de ontwikkeling van het kind

Als je kinderen laat meebeslissen, erken je een van de meest basale behoeften van kinderen: het gevoel inspraak en invloed te hebben. Het is een essentieel onderdeel van positieve ontwikkeling. Het recht op participatie is daarom ook één van de vier grondbeginselen van het Kinderrechtenverdrag.

Participatie van leerlingen helpt ook bij de ontwikkeling van democratisch burgerschap. Het bereidt leerlingen voor op meedoen in een samenleving waarin je jouw mening mag geven en je oog hebt voor elkaar. Kinderen leren gezamenlijk verantwoordelijk te zijn en verantwoordelijkheid te nemen. Ook leren ze de gemeenschap van de groep in de gaten te houden en zichzelf te zien als leden van de gemeenschap. Kritisch denken wordt gestimuleerd, ook over besluiten die door anderen genomen zijn. Leerlingparticipatie draagt zo ook bij aan de persoonlijke ontwikkeling van kinderen en het ontwikkelen van burgerschapscompetenties. Bovendien werken leerlingen via leerlingparticipatie aan de kerndoelen van Nederlands, Mens & Maatschappij en de concept kerndoelen Burgerschap.

Een actieve rol bij het leren en ontwikkelen verhoogt bij leerlingen de betrokkenheid, motivatie en verbinding met school. Als leerlingen het gevoel hebben dat ze gehoord en gezien worden, voelt school voor hen als een positieve en veilige omgeving.

Voor de school

Leerlingparticipatie kan een fundamentele bijdrage leveren aan de kwaliteit van het onderwijs. Als de inbreng van de leerling serieus wordt genomen, volgt de leraar de leerling in de pedagogische relatie en wordt het leerproces meer betekenisvol. Hoe meer het inzetten op een actieve rol van leerlingen onderdeel is van de werkwijze van school, hoe groter de kans dat leerlingen zich ook breder uitgenodigd voelen om bij te dragen aan hun omgeving.

Bovendien leidt leerlingparticipatie tot onderwijs dat beter aansluit bij behoeften en interesses van kinderen. Dit verhoogt de effectiviteit van het leerproces. Ook helpt het leraren om inzicht te krijgen in wat wel en niet werkt in hun lessen. Dit komt de kwaliteit van het onderwijs ten goede. Kinderen geven ook andere of simpelere oplossingen dan waar een leraar of ander volwassen persoon tot dan toe aan heeft gedacht. Zo kunnen bijvoorbeeld conflicten sneller worden opgelost, of zonder tussenkomst van de leraar. Dit versterkt de relatie tussen leerlingen en school, en maakt het beleid meer inclusief en effectief. Kinderen krijgen hierdoor een actieve rol in hun eigen onderwijs, wat leidt tot een positief leerklimaat.

Volwassen in en rondom school spelen een grote rol in het voorleven van participeren en luisteren naar elkaar, en dus ook naar leerlingen. Dit voorbeeldgedrag helpt ook bij de teamsamenwerking op school. Scholen kunnen leerlingparticipatie ook goed gebruiken om een deel van de wettelijke burgerschapsopdracht in te vullen, als ze dit tenminste doelgericht doen, en in samenhang met het andere burgerschapsonderwijs.

Voor de samenleving

De school is een minimaatschappij en daarmee een oefenplaats voor democratisch burgerschap. Net zoals in de samenleving bestaat een school uit verschillende groepen en individuen met uiteenlopende achtergronden en meningen. Doordat de stem van kinderen gehoord wordt bij beleidsbeslissingen, leren zij in een veilige omgeving samenwerken, conflicten oplossen en invloed uitoefenen op hun omgeving. Dit bevordert hun sociale ontwikkeling. De vaardigheden die zij op school ontwikkelen vormen een belangrijke basis voor hun rol in de samenleving. Zoals kritisch denken, samenwerken en het delen van ideeën.

Door vroege en voortdurende betrokkenheid bij zoveel mogelijk zaken in de klas, leren kinderen zich gezamenlijk verantwoordelijk te voelen. Ook leren ze verantwoordelijkheid te nemen. Daarnaast leren ze om de gemeenschap van de groep in de gaten te houden en zichzelf te laten zien als onderdeel van die gemeenschap. Ze leren besluiten kritisch te toetsen. Dit zullen ze later ook toepassen in de maatschappij. Dit past bij de burgerschapsopdracht die scholen hebben.

Als leerlingen aangemoedigd worden hun mening te geven over belangrijke onderwerpen, voelen ze zich verantwoordelijk en leren ze kritisch denken. Ze leren verschillende standpunten te vergelijken, een eigen mening te vormen en zich in anderen te verplaatsen. Als hun mening gewaardeerd wordt, stijgt hun zelfvertrouwen. Aanmoedigen betekent dat je leerlingen ziet, hun zelfvertrouwen versterkt, en laat merken dat ze ertoe doen. Dit gebeurt wanneer kinderen als persoon worden gewaardeerd, hun kennis en talenten worden erkend, en ze die kunnen inzetten om iets bij te dragen aan de groep, zoals in de klas.

Kinderen leren ook samenwerken, meningsverschillen oplossen en ideeën van anderen waarderen. Door samen met klasgenoten en leraren na te denken over problemen die de klas, school of buurt aangaan, verbeteren ze hun probleemoplossend vermogen. Ook leren ze kritisch en onafhankelijk naar oplossingen te zoeken die voor iedereen nuttig zijn.

Hoe bevorder je leerlingparticipatie op school?

Duurzame leerlingparticipatie vraagt om een schoolbrede aanpak met verankering in het schoolbeleid en de schoolcultuur. Op die manier is het niet afhankelijk van één enthousiaste schoolleider, leerkracht of ouder. Zorgvuldige invoering van leerlingparticipatie maakt het een blijvend en belangrijk onderdeel van de schoolcultuur, waaraan iedereen vanuit de eigen rol bijdraagt.

Sterk pedagogisch klimaat

Een sterk pedagogisch klimaat helpt bij leerlingparticipatie. Dit betekent dat de sociale veiligheid gewaarborgd wordt en dat alle leerlingen zich uitgenodigd voelen om zich uit te spreken. Ook vraagt het om ruimte voor leerkrachten om nieuwe werkwijzen uit te proberen. Zo wordt leerlingparticipatie vanzelfsprekend in de dagelijkse praktijk.

Leerlingparticipatie kan toegepast worden in elke les en in elk onderdeel van de dag. Maak het niet te moeilijk en zoek naar de kleine dingen waarin het kan. Zoals overleggen met leerlingen hoe ze een lunch of fruitmoment willen organiseren. Of leerlingen via een briefje aan de muur vragen welke boeken ontbreken in de schoolbibliotheek. Vragen kunnen natuurlijk ook over grotere onderwerpen gaan, zoals het anti-pestbeleid of het omgaan met het lerarentekort.

Stimulerende houding van leerkrachten

De houding van leerkrachten en begeleiders is heel belangrijk voor succesvolle leerlingparticipatie. Zij geven structuur, zorgen dat iedereen dezelfde verwachtingen heeft, en nemen de mening van leerlingen serieus. Dit vraagt vakmanschap: leerkrachten spelen flexibel in op de situaties in de klas en benutten de kansen voor participatie. Het helpt als ze daarbij ruimte en steun van hun schoolleider ervaren. Leerlingparticipatie werkt het beste als de leerkracht een balans vindt tussen begeleiden en loslaten, afhankelijk van het niveau van de leerling.

Wat helpt de leraar bij het inzetten op leerlingparticipatie?

Vertrouwen speelt een grote rol. Durven leerkrachten erop te vertrouwen dat het kind zelf goede ideeën heeft en iets kan bijdragen? Kinderen kunnen volwassenen vaak verrassen met hun gedachten en het is belangrijk om vanuit gelijkwaardigheid met ze te communiceren. Meer aandacht voor participatie vraagt dus ook om bewustwording. Hoe kijk je naar kinderen? Zie je ze als partner in het proces in de klas? Als mensen met waardevolle ideeën? Het is goed om stil te staan bij jouw beeld van kinderen in relatie tot participatie. Goede participatie vraagt ook om betrokkenheid. Dit betekent dat je niet alleen luistert, maar ook actief ingaat op wat leerlingen zeggen. En hun inbreng serieus neemt en opvolgt. Zodat voor de leerling duidelijk is wat ermee gedaan wordt.

Aandacht voor inclusief werken

Het proces van participeren kost tijd en energie. Het vraagt ook oog voor inclusie, zodat ook de stillere leerlingen worden betrokken. Coöperatieve werkvormen helpen hierbij, omdat ze ruimte geven aan alle kinderen om mee te doen. Verbinding maken gebeurt vaak als je samen dingen doet, zoals een creatieve activiteit. Tijdens zulke momenten ontstaan gesprekken en uitwisseling van ideeën. Daarnaast is het belangrijk om aandacht te hebben voor verschillende perspectieven die ouders hebben op participatie. Denk daarom samen met je team en ouders na over het vormgeven van leerlingparticipatie op school. Juist omdat er verschillen kunnen zijn bij kinderen in wat ze van huis uit gewend zijn en wat er op school van hen gevraagd wordt.