Moniek van Onder de Bomen: 'Een uithuisplaatsing is per definitie ook schadelijk'

Uithuisplaatsing is per definitie ook schadelijk

'Soms is het onvermijdelijk maar een uithuisplaatsing is per definitie ook schadelijk', zegt Moniek Poels, gz-psycholoog bij Onder de Bomen. 'En in een gesloten omgeving is die schade vaak nóg groter. Dat moeten we als sector echt onder ogen zien.'

Moniek werkte zestien jaar in de jeugdbescherming en kent de dilemma's van binnenuit: de spanning tussen veiligheid en vertrouwen, tussen regels en menselijkheid. Ze zag dat gesloten plaatsingen soms langer duurden dan nodig was, waardoor jongeren steeds verder van zichzelf en hun omgeving vervreemdden. 'Dan had een jongere aan alle doelen gewerkt, maar werd er tóch verlenging aangevraagd. Omdat wij als professionals vonden dat het nog wat beter kon beklijven. Maar dat is niet eerlijk. Misschien moeten we vanuit getoonde inzet en vertrouwen het risico juist eens de andere kant op nemen.'

De moed om fouten te durven maken

De beweging weg van gesloten jeugdzorg vraagt volgens Moniek vooral om lef. 'Durven werken in situaties waar het soms mis kan gaan. We zijn gewend geraakt aan beheersing, aan het vermijden van risico's. Maar groei ontstaat pas als er ruimte is voor vertrouwen. Als je vertrouwen krijgt, durf je stappen te zetten, nieuwe dingen te proberen en creatieve oplossingen te zoeken.'

Ze benadrukt dat lef ook betekent dat je fouten mag maken. 'Het gaat er niet om dat alles goed gaat, maar dat we jongeren blijven steunen, juist als het moeilijk wordt. Maar dat gaat alleen als je als medewerker wordt gesteund. Dat je fouten mag maken, dat je gehoord wordt, dat er tijd is om te reflecteren. Anders houd je het niet vol.'

Ruimte voor maatwerk

Zeven jaar geleden stapte Moniek over naar Onder de Bomen, een organisatie die gezinnen en jongeren met complexe problematiek ondersteunt in het Rijk van Nijmegen en Noordoost-Brabant. Daar begeleidt ze de teams die dagelijks met deze gezinnen werken. 'Ik krijg hier vleugels', vertelt ze. 'Ik krijg bij voorbaat vertrouwen. En als er iets niet goed gaat, zoeken we samen naar een oplossing. Dit vertaalt zich direct door naar de zorg voor cliënten. Wie vertrouwen krijgt, kan ook vertrouwen geven.'

Wat haar werk hier anders maakt, is de ruimte om te doen wat nodig is. 'Zo min mogelijk papierwerk, zodat er meer tijd is voor contact. Als we een goed idee hebben, gaan we gewoon kijken hoe we het kunnen uitvoeren. We zoeken altijd naar maatwerk: wat helpt in déze situatie, voor déze mensen. Dat maakt het werk niet alleen effectiever, maar ook menselijker.'

Niet loslaten

De kern van het werk van Onder de Bomen is 'niet loslaten'. 'We wijken niet van de jongere of het gezin, ook niet als het moeilijk wordt', legt Moniek uit. 'De uitdaging zit in de omgeving. Ouders, familie, begeleiders, buurt. Hoe houd je iedereen in verbinding met de jongere, ook als die allemaal rare fratsen uithaalt?'

Dat vraagt om verdraagzaamheid, benadrukt ze. 'Je weet dat er momenten komen dat het spannend wordt. De kunst is om dan niet af te haken. Als begeleiders in de weerstand schieten, moeten we juist investeren in het volhouden. Hoe blijf je je verbinden met de mens achter het gedrag? Je mag grenzen stellen, maar hoe blijf je?'

Een omgeving die volhoudt

Die houding vraagt om meer dan alleen betrokken begeleiders. 'We moeten het ook organiseren,' zegt Moniek. 'Hoe richt je zorg en wonen zo in dat jongeren een veilige plek hebben, en dat de omgeving het volhoudt?'

Ze vertelt over een initiatief in Nijmegen-Noord, waar jongvolwassenen die hulp nodig hebben wonen in een appartementencomplex in een gewone wijk. 'De bewoners wisten van tevoren dat er ook mensen met een beperking of psychische problemen kwamen. Dat vind ik zo mooi: je kiest ervoor om samen te leven met verschillen. Dat is verdraagzaamheid in praktijk.'

Toch blijft het ingewikkeld. 'Het opvangen van jongeren met agressie- of motivatieproblemen vraagt veel van iedereen. En als een jongere niet gemotiveerd is, haken behandelaren soms af. Terwijl ik dan denk: juist nu moeten we blijven. Als er nog maar een sprankje bereidheid is om iets van het leven te maken, moeten we die hand blijven uitreiken.'

Volgens Moniek lukt dat alleen als er mensen en organisaties zijn die volhouden. 'We hebben jongeren die terugvallen, maar ook jongeren die hun leven op orde krijgen en weer werk vinden. Dat lukt alleen als er mensen blijven die geloven dat het kan. Werkgevers die begripvol zijn, behandelaren die blijven en buiten de kaders meedenken, een omgeving die betrokken blijft, teams die het samen dragen. Je hebt iedereen nodig. Niemand kan dit alleen.'

Doorgaan tot alles is geprobeerd

Geen uithuisplaatsing voordat alles is geprobeerd. Dat is het uitgangspunt bij Onder de Bomen. 'Echt álle hens aan dek,' zegt Moniek. 'Dagelijks aanwezig zijn, met ouders, school, buurt en behandelaars. Pas als iedereen alles heeft gegeven en het nog niet lukt, kun je met recht zeggen dat een tijdelijke plaatsing het minst slechte alternatief is.'

Ze vertelt over een gezin waar de situatie vastliep: een moeder met depressieve klachten, een vader die veel van huis was, kinderen die niet meer naar school gingen. 'Dan beginnen we breed, op alle leefgebieden. We zijn soms twee keer per dag in het gezin. Eerst structuur, dan rust, dan ruimte voor verandering van patronen. We schakelen buurtgezinnen in en zoeken steunfiguren, en starten de behandeling.'

Het doel is altijd hetzelfde: een evenwicht vinden dat goed genoeg is. 'Voor kinderen is het bijna altijd beter om in hun eigen omgeving op te groeien. Soms lukt dat niet, maar zelfs dan maakt de manier van werken verschil. Ouders zien dat je alles hebt geprobeerd. Dan kan een tijdelijke plaatsing een stap van liefde worden, in plaats van een breuk.'

Een cultuur van vertrouwen

Werken in deze situaties vraagt veel van mensen. 'Je voelt machteloosheid, onrechtvaardigheid, soms onveiligheid', zegt Moniek. 'Dat hoort erbij. De kunst is om die gevoelens niet weg te duwen, maar ze samen te verdragen.'

In haar team is dat vanzelfsprekend. 'We delen alles wat er in een casus gebeurt. Als ik me machteloos voel, zeg ik dat. Als ik iets niet weet, zeg ik dat ook. Als ik denk dat iets stom klinkt, zeg ik het toch. Wie zich gezien en gesteund voelt, blijft beter in verbinding met collega's én met gezinnen. Daardoor houden we vol, ook als het ingewikkeld wordt.'

Openheid in de samenwerking

Die openheid werkt, merkt Moniek, en ze zou willen dat die manier van samenwerken ook tussen organisaties de norm wordt. 'We moeten af van het idee dat ieder zijn eigen stukje doet. Het vraagt dat we elkaars kwetsbaarheden durven zien en samen puzzelen, in plaats van ons terug te trekken op ons eigen eiland.'

Ze lacht. 'Mijn collega noemt dat "de hete kroket overgooien naar de andere partij". Als iets te heet wordt om vast te houden, leggen we het liever bij de ander neer. Maar dat helpt niet. We moeten juist leren die hitte even vast te houden, erover te praten. Wat maakt dat dit ons zo raakt? Wat zegt het over onszelf?'

Volgens Moniek begint dat bij bestuurders die ruimte durven geven. 'Durf te zeggen: zoek eerst uit wat op inhoud nodig is, dan regelen we de rest. Dan ontstaat zorg die meebeweegt met de werkelijkheid, in plaats van vastloopt in regels.'